rbi information in marathi भारतीय रिझर्व बँकेची प्रस्तावना
rbi information in marathi आज जगातील जवळजवळ सर्व देशांमध्ये त्या त्या देशांच्या मध्यवर्ती बँका स्थापन झालेल्या आहेत . मध्यवर्ती बँक ही देशाची सर्वोच्च वित्तीय संस्था ( Apex financial institution ) असून , देशाचे मौद्रिक / द्रव्यविषयक धोरण ( Monetary Policy ) तिच्यामार्फत राबविले जाते .
मध्यवर्ती बँक देशातील बँक व्यवस्थेला , चलनव्यवस्थेला व एकंदरीत अर्थव्यवस्थेला स्थैर्य प्राप्त करून देण्याचे मोलाचे कार्य करीत असते. म्हणूनच वि रॉजर्स ( Mr. Will Rogars ) यांनी असे म्हटले आहे की , अग्नी व चक्रानंतर , मध्यवर्ती बँक हा मानवाने शोधून काढलेला तिसरा महत्वाचा शोध आहे .
इ. स. १६५६ मध्ये स्थापन झालेली रिक्स बँक ऑफ स्वीडन ( Riks Bank of Sweden ) ही जगातील पहिली मध्यवर्ती बँक होय . परंतु , १६ ९ ४ मध्ये स्थापन झालेली बँक ऑफ इंग्लंड ही खऱ्या अर्थाने पहिली मध्यवर्ती बँक मानावयास हवी , कारण याच बँकेच्या परंपरांचा , तत्वांचा व व्यावसायिक कार्यपद्धतींचा अवलंब जगातील इतर मध्यवर्ती बँकांनी कमी जास्त प्रमाणात केलेला दिसून येतो. RBI ही भारताची मध्यवर्ती बँक आहे . rbi information in marathi
RBI ची स्थापना राष्ट्रीयीकरण rbi information in marathi
RBI च्या स्थापनेपासून राष्ट्रीयीकरणापर्यंतचे महत्त्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे सांगता येतील:
भारतात मध्यवर्ती बँक स्थापन करण्याची शिफारस सर्वप्रथम गव्हर्नर जनरल वॉरन हेस्टिंगने केली . त्यांने जनरल बँक ऑफ बंगाल अँड बिहार नावाने ही बँक स्थापन करण्याचा सल्ला दिला .
1926 मध्ये हिल्टन यंग यांच्या अध्यक्षतेखाली स्थापन करण्यात आलेल्या ‘ दि रॉयल कमीशन ऑन इंडियन करन्सी अँड फायनान्स ‘ या आयोगाने एक स्वतंत्र अशी मध्यवर्ती बँक स्थापन करून तिला ‘ रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया ‘ असे नाव द्यावे ही शिफारस केली . मात्र, लगेचच RBI ची स्थापना करण्यात काही घटनात्मक अडचणी आल्या .
1933 मध्ये भारताच्या घटनात्मक सुधारणांबाबत ( गोलमेज़ परिषदांच्या शिफारसींच्या आधारावर ) एक श्वेतपत्रिका प्रसिद्ध करण्यात आली . त्यात असे नमूद करण्यात आले होते की , “ राजकीय वर्चस्वापासून मुक्त अशा मध्यवर्ती बँकेची स्थापना होऊन ती यशस्वीरित्या कार्यरत झाली की मगच भारतीयांच्या हातात मध्यवर्ती सरकारची सत्ता देणे शक्य होईल.”
त्यामुळे या आशयाचे विधेयक ८ सप्टेंबर १ ९ ३३ रोजी कायदेमंडळात मांडण्यात आले . तेथे ते मान्य झाल्यावर ६ मार्च १ ९ ३४ रोजी गव्हर्नर जनरलची त्याला संमती मिळाली . त्यामुळे हे विधेयक ‘ RBI Act , १ ९ ३४ ‘ या नावाने स्वीकृत झाले . या कायद्यानुसार १ एप्रिल १ ९ ३५ रोजी RBI ची स्थापना होऊन तिचे कार्य सुरु झाले .
RBI ची स्थापना खाजगी क्षेत्रात म्हणजेच खाजगी भागधारकांची बँक म्हणून झाली . RBI Act , १९३४ नुसार RBI चे अधिकृत भाग – भांडवल ५ कोटी रुपयांचे होते व प्रत्येक भागाची किंमत १०० रुपये होती . तिचा कारभार १६ सदस्यीय मध्यवर्ती संचालक मंडळाकडे सोपविण्यात आला .
सुरुवातीला भारत व ब्रह्मदेश हे RBI चे कार्यक्षेत्र होते . मात्र, एप्रिल १९३७ मध्ये ब्रह्मदेश वेगळा झाल्या नंतरही ५ जून १९४२ पर्यंत RBI ब्रह्मदेशाचे चलन नियंत्रण अधिकृतपणे करीत होती. तर, ३१ मार्च १९४७ पर्यंत ती ब्रह्मदेश सरकारची बँक म्हणूनही कार्य करीत होती . तसेच, १५ ऑगस्ट १९४७ पासून ३० जुन १९४८ पर्यंत RBI पाकिस्तानसाठी मध्यवर्ती बँकेची कार्ये करीत होती .rbi information in marathi
RBI चे संघटन व व्यवस्थापन :
RBI च्या स्थापनेवेळी तिचे मुख्यालय कलकत्ता येथे स्थापन करण्यात आले होते , मात्र १ ९ ३७ मध्ये ते मुंबई येथे हलविण्यात आले . (भारतीय रिझर्व बँकेची प्रस्तावना rbi information in marathi)
RBI च्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी तिच्या मुख्यालया ठिकाणी असलेल्या ‘ मध्यवर्ती संचालक मंडळा ‘ ( Central Board of Directors ) कडे असते . ‘ आर.बी.आय. कायदा,१९३४ च्या सेक्शन ८ नुसार मध्यवर्ती संचालक मंडळाची रचना व संचालकांचा कार्यकाल पुढीलप्रमाणेः
1) सध्या या मंडळात २० सदस्य असतात .
२ ) कार्यालयीन संचालक ( Official directors ) : त्यांमध्ये एक गव्हर्नर तर चार डेप्युटी गव्हर्नर्स यांचा समावेश होतो. त्यांची नेमणूक केंद्रसरकारमार्फत महत्तम ५ वर्षांसाठी केली जाते व ते पुनर्नेमणुकीसाठी पात्र असतात . गव्हर्नर हा RBI चा मुख्य कार्यकारी अधिकारी असतो .
३ ) गैर – कार्यालयीन संचालक ( Non – official directors ) : यामध्ये पुढील संचालकांचा समावेश होतोः ) चार नामनिर्देशित सदस्यः ४ स्थानिक मंडळांचे प्रत्येकी एक असे चार संचालक केंद्र सरकारकडून नामनिर्देशित . ii ) दहा नामनिर्देशित संचालकः केंद्र सरकारमार्फत नामनिर्देशित विविध क्षेत्रातील दहा संचालक ( त्यांचे नामनिर्देशन महत्तम चार वर्षांसाठी केले जाते , तसेच त्यांना केवळ दोनदाच ( म्हणजे महत्तम ८ वर्षांसाठी ) नामनिर्देशित केले जाऊ शकेल . ) iii ) एक सरकारी अधिकारी : केंद्र सरकारमार्फत नामनिर्देशित . तो सरकारच्या मर्जीने पद धारण करेल .
मध्यवर्ती मंडळाने दरवर्षी आपल्या कमीत कमी 6 सभा घेतल्या पाहिजेत .
RBI चे पहिले गव्हर्नर श्री ऑसबॉर्न अर्कल स्मिथ ( १ एप्रिल १९३५ ते ३० जून १९३७ ) हे होते. तर पहिले भारतीय गव्हर्नर सी. डी. देशमुख ( ११ ऑगस्ट १९४३ ते ३० जून १९४९ ) हे होते. सी.डी. देशमुख यांनी १९४४ च्या ब्रेटनवुड परिषदेमध्ये भारताचे प्रातिनिधीत्व केले . तसेच त्यांच्या कालखंडातच भारताची फाळणी होऊन रिझर्व्ह बँकेच्या मालमत्ता व देयतांचे विभाजन भारत व पाकिस्तान मध्ये करण्यात आले. त्यांच्या कालखंडातच रिझर्व्ह बँकेचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.
RBI ची ४ स्थानिक मंडळे ( Local Boards ) आहेतः मुंबई , कोलकाता , चेन्नई व नवी दिल्ली . प्रत्येक स्थानिक मंडळात केंद्र सरकारने ४ वर्षांसाठी नियुक्त केलेल्या ५ सभासदांचा समावेश होतो . ते पुनर्नियुक्तीसाठी पात्र असतात .
RBI च्या मध्यवर्ती कार्यालयाचे काम अनेक विभागांच्या ( Departments ) माध्यमातून केले जाते . उदा . प्रशासन विभाग , पतनियोजन विभाग , विनिमय नियंत्रण विभाग , बँकिंग कायदे विभाग , कृषी पतपुरवठा विभाग , औद्योगिक पतपुरवठा , प्रचालन विभाग इत्यादी .
RBI सध्या २७ विभागीय कार्यालये ( Regional Offices ) आणि ४ उप – कार्यालये ( Sub – offices ) आहेत . विभागीय कार्यालये मुख्यतः राज्यांच्या राजधानींच्या ठिकाणी आहेत त्यापैकी महाराष्ट्रात तीन कार्यालये आहेत . १ ) मुंबई २ ) बेलापूर ( नवी मुंबई ) ३ ) नागपूर .
जेथे RBI चे कार्यालय नाही तेथे स्टेट बँक ऑफ इंडिया (sbi) RBI ` ची प्रतिनिधी म्हणून काम करते.
हे वाचा: मेस्मा कायदा म्हणजे काय
RBI ची कार्ये: भारतीय रिझर्व बँकेची प्रस्तावना
परंपरागत कार्ये (Traditional functions)
१ ) चलननिर्मितीची मक्तेदारी
२ ) सरकारची बँक
३ ) बँकांची बँक
४ ) अंतिम ऋणदाता / अंतिम त्राता
५ ) निरसन गृह
६ ) पतनियंत्रण / किंमत स्थैर्य
७ ) परकीय चलन साठ्याचा साभाळ
८ ) विनिमय दर स्थैर्य राखणे
९ ) अर्थविषयक आकडेवारी प्रसिद्ध करणे.
पर्यवेक्षणात्मक कार्ये (Supervisory functions)
१ ) बँकांना परवाना देणे
२ ) शाखा परवाना पद्धती ३ ) बँकांची तपासणी
४ ) बँकांच्या कार्यपद्धतीचे नियंत्रण
५ ) बँकांच्या व्यवस्थापनावरील नियंत्रण
६ ) बँकांच्या विलीनीकरणवर नियंत्रण
७ ) वित्तीय पर्यवेक्षण मंडळ तसेच , पर्यवेक्षण विभागाची स्थापना
प्रवर्तनात्मक कार्य (Promotional Functions)
१ ) व्यापारी बँकव्यवसायाचे प्रवर्तन
२ ) सहकारी बँकव्यवसायाचे प्रवर्तन
३ ) कृषी व ग्रामीण पतपुरवठ्याचे प्रवर्तन
४ ) औद्योगिक वित्तपुरवठ्याचे प्रवर्तन
भारतीय रिझर्व बँकेची प्रस्तावना
