black box गुजरातच्या अहमदाबादमध्ये नुकतंच एअर इंडियाचं एक प्रवासी विमान कोसळल्याची दुर्दैवी घटना घडली. या अपघातामध्ये अनेक प्रवाशांना आपला जीव गमवावा लागला. सध्या यंत्रणा अपघाताच्या कारणांचा शोध घेत आहेत आणि अशा परिस्थितीत विमानाच्या ढिगाऱ्यामध्ये सर्वात महत्त्वाची गोष्ट शोधली जाते, ती म्हणजे ‘ब्लॅकबॉक्स’ (Black Box). तांत्रिक भाषेत याला ‘फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर’ (Flight Data Recorder) असंही म्हणतात. पण हा ब्लॅकबॉक्स नक्की काय असतो आणि तो कसा काम करतो, चला जाणून घेऊया!
प्रत्येक विमानात असतो ब्लॅक बॉक्स! black box
फक्त प्रवासी विमानंच नव्हे, तर प्रत्येक प्रकारच्या विमानात मग ते लष्करी विमान असो किंवा हेलिकॉप्टर (Helicopter), ब्लॅकबॉक्स असतोच. हे उपकरण विमानाच्या संपूर्ण उड्डाणादरम्यान, अगदी जमिनीवर उभं असतानासुद्धा, महत्त्वाची माहिती रेकॉर्ड करत राहतं. म्हणूनच याला खरं तर ‘फ्लाइट रेकॉर्डर’ (Flight Recorder) म्हणतात. यामुळे अपघाताच्या वेळी नेमकं काय घडलं याची लपलेली माहिती समोर येते. म्हणूनच कालांतरानं याला ‘ब्लॅक बॉक्स’ असं नाव मिळालं.
केशरी रंगाचा असतो ‘ब्लॅक’ बॉक्स!
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे नावात ‘ब्लॅक’ असलं तरी हा बॉक्स सहसा केशरी रंगाचा असतो. याचं कारण असं की, अपघाताच्या परिस्थितीत हा रंग त्याला शोधायला सोपा करतो. हा एक अत्यंत मजबूत रेकॉर्डिंग डिव्हाइस (Recording Device) आहे, जो स्टील (Steel) आणि टायटॅनियमसारख्या (Titanium) धातूंपासून बनलेला असतो. यात अनेक प्रकारचे सिग्नल, वैमानिकांचं बोलणं (Conversation) आणि तांत्रिक डेटा (Technical Data) रेकॉर्ड होत राहतात. ब्लॅक बॉक्समध्ये मुख्यत्वे दोन प्रकारचे रेकॉर्डर असतात: ‘डिजिटल फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर’ (Digital Flight Data Recorder – DFDR) आणि ‘कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर’ (Cockpit Voice Recorder – CVR).
कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR) काय करतो?
‘कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर’ हे वैमानिक (Pilot) आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांमधील कॉकपिटमधील संभाषणं आणि इतर आवाज रेकॉर्ड करतं. याशिवाय, कॉकपिट आणि एअर ट्रॅफिक कंट्रोल (Air Traffic Control – ATC) यांच्यातील रेडिओ संभाषणंदेखील यात रेकॉर्ड होतात. एअर ट्रॅफिक कंट्रोल म्हणजे जमिनीवरील कर्मचारी जे उड्डाणादरम्यान पायलटला मार्गदर्शन करतात आणि त्यांच्या संपर्कात असतात.
डिजिटल फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (DFDR) ची भूमिका
‘डिजिटल फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर’ (DFDR) विमानाच्या वेगाबद्दल (Speed), उंचीबद्दल (Altitude), उभ्या दिशेतील हालचालींबद्दल (Vertical Movement) आणि उड्डाणाच्या मार्गाबद्दल (Flight Path) माहिती रेकॉर्ड करतं. इतकंच नव्हे, तर इंजिनची माहिती, जसे की इंधनाचा प्रवाह (Fuel Flow) आणि थ्रस्ट (Thrust) इत्यादी माहितीसुद्धा यात साठवली जाते. याव्यतिरिक्त, फ्लाइट कंट्रोल (Flight Control), दाब (Pressure), इंधन (Fuel) अशा जवळपास 90 प्रकारच्या डेटाची 24 तासांपेक्षा जास्त रेकॉर्डेड माहिती DFDR मध्ये असते.
सुरुवातीचा काळ आणि आताचं तंत्रज्ञान
सुरुवातीच्या काळात ब्लॅक बॉक्सवर मर्यादित डेटा वायर किंवा फॉइलवर रेकॉर्ड केला जायचा. त्यानंतर मॅग्नेटिक टेपचा (Magnetic Tape) वापर सुरू झाला. पण आता आधुनिक विमानांमध्ये सॉलिड स्टेट मेमरी चिप्सचा (Solid State Memory Chips) वापर केला जातो. प्रत्येक रेकॉर्डिंग डिव्हाइसचं वजन सुमारे 4.5 किलोग्रॅम असतं. हे सामान्यतः स्टील किंवा टायटॅनियमसारख्या अतिशय मजबूत मटेरियलपासून बनवले जातात आणि ते जास्त उष्णता (Heat), थंडी (Cold) किंवा ओलाव्यापासून (Moisture) सुरक्षित राहतात.
ब्लॅक बॉक्स नेहमी विमानाच्या मागील भागात बसवलेला असतो, कारण बहुतेक विमान अपघातांमध्ये (Plane Crash) मागचा भाग तुलनेने कमी प्रमाणात खराब होतो. पाण्याखाली ब्लॅक बॉक्स शोधण्यासाठी त्याच्यामध्ये एक खास उपकरण बसवलेलं असतं, जे 30 दिवसांपर्यंत अल्ट्रासाऊंडसारखे (Ultrasound) सिग्नल पाठवत राहतं, ज्यामुळे त्याला शोधणं सोपं जातं.
म्हणूनच, ब्लॅक बॉक्स हा विमान अपघातांच्या तपासात एक अत्यंत महत्त्वाचा पुरावा ठरतो आणि अपघातामागचं रहस्य उलगडण्यात मदत करतो.
