सातबारा म्हणजे काय ? गावाकडे किंवा शेतजमिनीच्या खरेदी-विक्रीच्या चर्चेत ‘सातबारा’ हा शब्द हमखास आपल्या कानावर पडतो. शेतकऱ्यासाठी तर हा कागद म्हणजे त्याच्या जमिनीचा आत्माच असतो. पण सातबारा म्हणजे नेमकं काय? त्यावर नक्की कोणती माहिती असते? आणि त्यातील प्रत्येक रकान्याचा अर्थ काय असतो? याबद्दल अनेकदा आपल्याला पुरेशी माहिती नसते. चला तर मग, आज आपण सातबारा उतारा (7/12 Extract) या महत्त्वाच्या दस्तऐवजाबद्दलची सर्व माहिती सोप्या भाषेत समजून घेऊया.
सातबारा (7/12) म्हणजे नक्की काय? सातबारा म्हणजे काय
‘सातबारा’ हे नाव ऐकून गोंधळून जाण्याची गरज नाही. हा जमिनीच्या महसूल विभागाकडील दोन वेगवेगळ्या नोंदवह्यांचा (Village Forms) एकत्रित केलेला एक उतारा आहे.
- गाव नमुना ७ (Village Form 7): हा नमुना जमिनीच्या मालकी हक्काची (Ownership Rights) माहिती देतो.
- गाव नमुना १२ (Village Form 12): हा नमुना जमिनीतील पिकांची (Crop Details) माहिती देतो.
या दोन नमुन्यांना एकत्र करून जो उतारा तयार होतो, त्याला ‘सातबारा उतारा’ असे म्हणतात. हा उतारा म्हणजे जमिनीच्या मालकीचा आणि तिच्यावरील पिकांचा एक अधिकृत पुरावा असतो.
गाव नमुना ७: मालकी हक्काचा आरस
सातबारा उताऱ्याचा वरचा भाग म्हणजे गाव नमुना ७. हा भाग जमिनीच्या मालकाशी संबंधित सर्व महत्त्वाची माहिती देतो. यात खालील गोष्टींचा समावेश असतो:
१. भुधारणा पद्धत (Land Tenure System):
यामध्ये जमिनीचा प्रकार आणि तो धारण करण्याची पद्धत नमूद केलेली असते. याचे मुख्यत्वेकरून ४ प्रकार पडतात:
- भोगवटादार वर्ग- १ (Occupant Class-1): ही अशी जमीन असते जिच्या हस्तांतरणावर शासनाचे कोणतेही निर्बंध नसतात. शेतकरी या जमिनीचा पूर्ण मालक असतो आणि त्याला ती विकण्याचा किंवा हस्तांतरित करण्याचा पूर्ण अधिकार असतो.
- भोगवटादार वर्ग- २ (Occupant Class-2): या प्रकारच्या जमिनीवर शासनाचे काही निर्बंध असतात. सरकारी अधिकाऱ्याच्या परवानगीशिवाय या जमिनीचे हस्तांतरण किंवा विक्री करता येत नाही. यामध्ये देवस्थान इनाम जमिनी, भूमिहीन शेतकऱ्यांना वाटप केलेल्या जमिनी इत्यादींचा समावेश होतो.
- सरकार (Government Land): या प्रकारातील जमिनी सरकारी मालकीच्या असतात.
- सरकारी पट्टेदार (Leased Land): या जमिनी सरकारी मालकीच्या असल्या तरी त्या १०, ३०, ५० किंवा ९९ वर्षांच्या भाडेतत्त्वावर (Lease) दिलेल्या असतात.
२. इतर महत्त्वाची माहिती:
- भोगवटादाराचे नाव: जमिनीच्या मालकाचे किंवा सह-मालकांची नावे येथे दिलेली असतात.
- खाते क्रमांक: महसूल विभागाने प्रत्येक जमीन मालकाला एक विशिष्ट खाते क्रमांक दिलेला असतो, तो येथे नमूद असतो.
- गट क्रमांक: जमिनीचा गट क्रमांक (Group Number) डाव्या कोपऱ्यात दिलेला असतो.
- एकूण क्षेत्र: तुमच्या मालकीची एकूण जमीन किती आहे, हे हेक्टर आणि आर (Hectare-Are) या एककात दिलेले असते.
- पोट खराब क्षेत्र: एकूण जमिनीपैकी लागवडीस अयोग्य असलेल्या जमिनीची (Uncultivable Land) माहिती ‘पोट खराब’ या रकान्यात दिलेली असते.
- शेतसारा: जमिनीवर सरकारकडून आकारला जाणारा कर म्हणजेच शेतसारा (Land Revenue Tax) किती आहे, हे येथे नमूद असते.
- इतर हक्क: जमिनीवर बँकेच्या कर्जाचा बोजा (Loan Encumbrance) आहे का, विहिरीवर किंवा इतर साधनांवर कोणाचा हक्क आहे, अशा इतर हक्कांची नोंद या भागात केलेली असते.
गाव नमुना १२: पिकांची नोंदवही
सातबारा उताऱ्याच्या खालच्या भागाला गाव नमुना १२ म्हणतात. याला ‘पिकांची नोंदवही’ (Crop Register) असेही म्हणतात. तलाठ्याकडून दरवर्षी या भागातील माहिती अद्ययावत केली जाते. यात खालील माहिती असते:
- वर्षाचा तपशील: कोणत्या वर्षी कोणती पिके घेतली गेली, याचा उल्लेख असतो.
- पिकांचे नाव: खरीप किंवा रब्बी हंगामात घेतलेल्या पिकांची नावे येथे लिहिलेली असतात.
- पिकाखालील क्षेत्र: कोणत्या पिकाची किती क्षेत्रावर लागवड केली, याची नोंद असते.
- जलसिंचनाचे साधन (Irrigation Source): पिकांसाठी पाणी कुठून वापरले, जसे की विहीर, बोअरवेल, पाट किंवा पावसाचे पाणी (जिरायती), याची माहिती दिलेली असते.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, गाव नमुना १२ हा जमिनीच्या प्रत्यक्ष वापराचा आणि तिच्या उत्पादनक्षमतेचा आरसा आहे.
निष्कर्ष
सातबारा उतारा हा केवळ जमिनीचा एक कागद नसून तो शेतकऱ्याच्या मालकी हक्काचा, अधिकाराचा आणि कष्टाचा अधिकृत दस्तऐवज आहे. जमिनीच्या खरेदी-विक्रीसाठी, सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यासाठी, पीक कर्ज (Crop Loan) मिळवण्यासाठी किंवा कोणत्याही कायदेशीर कामासाठी सातबारा उतारा अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. त्यामुळे प्रत्येक जमीन मालकाला आणि नागरिकाला याबद्दलची सविस्तर माहिती असणे आवश्यक आहे.
